Turystyka – forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, związana z celami poznawczymi i elementami sportu; zwykle traktowana jako jedna z form kultury fizycznej lub jako część krajoznawstwa (gdy dominuje element poznawczo-dydaktyczny).

W szerszym znaczeniu turystyka obejmuje wszelkie formy dobrowolnej zmiany miejsca pobytu (jeśli nie jest ona związana z pracą zawodową lub zmianą miejsca zamieszkania). W celach statystycznych w niektórych krajach międzynarodowy ruch turystyczny jest określany liczbą przekroczeń granicy.

Ruch turystyczny można klasyfikować na wiele sposobów. Rozróżnia się m. in.: turystykę krajową i zagraniczną (tranzytową i pobytową), turystykę zorganizowaną i niezorganizowaną, turystykę indywidualną i zbiorową, turystykę pobytową (np. wczasy), sobotnio-niedzielną oraz wycieczkową. Do tej ostatniej zalicza się m. in. turystykę kwalifikowaną, wymagającą od uczestników sprawności fizycznej i umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, np. kajakarstwo, kolarstwo, żeglarstwo, turystyka piesza (nizinna i górska), motorowa i motorowodna, a także turystyka jaskiniowa (speleologia, alpinizm podziemny) i podwodna (nurkowanie).

W świecie współczesnym turystyka jest czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego, ważnym elementem rekreacji i życia kulturalnego. W wielu krajach dochody z turystyki stanowią znaczną część produktu krajowego brutto. Największe dochody z turystyki (przekraczające 10 mld USD rocznie) osiągają Hiszpania, Stany Zjednoczone i Francja.

Szerszy ruch turystyczny rozpoczął się w XIX w. W 1857 r. powstało w Wielkiej Brytanii pierwsze stowarzyszenie o charakterze turystycznym – Alpine Club. W 1924 r. w Rzymie założono międzynarodową organizację skupiającą krajowe organizacje turystyczne – Union Internationale des Organismes de Tourisme.

Za początek współczesnej polskiej turystyki przyjmuje się umownie założenie w 1873 r. pierwszej polskiej turystycznej organizacji społecznej – Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (od 1920 r. pod nazwą Polskie Towarzystwo Tatrzańskie). Towarzystwo to skupiało elitę miłośników gór i podobnie jak założone w 1906 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, odegrało pionierską rolę w dziedzinie krzewienia turystyki i nasycenia jej treścią patriotyczną. Okres międzywojenny przyniósł dalsze ożywienie w ruchu turystycznym, którego podstawową formą był ruch uzdrowiskowo-letniskowy. Koncentrował się on głównie w Karpatach oraz regionie podwarszawskim. Pod koniec lat 30. uczestniczyło w nim około 650 tys. osób rocznie, a ogółem w 1938 r. w ruchu turystycznym wzięło udział około 2 mln osób. W dwudziestoleciu międzywojennym powstało wiele organizacji i instytucji turystycznych, m. in. biuro podróży Orbis (zał. 1923), Liga Popierania Turystyki (zał. 1935), która doprowadziła m. in. do wybudowania kolejek na Kasprowy Wierch, Gubałówkę i Górę Parkową, oraz Spółdzielnia Turystyczno-Wypoczynkowa „Gromada” (zał. 1937).

Podczas II wojny światowej znaczna część bazy turystycznej uległa zniszczeniu Po wojnie wznowiły działalność Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, które w 1950 r. połączyły się w Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). W roku 1949 powołano Fundusz Wczasów Pracowniczych. W 1960 r. powstał Główny Komitet Turystyki (GKKFiT), który zajmował się całością spraw związanych z turystyką w Polsce, a w 1985 r. Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki (UKFiT), będący centralnym organem administracji państwowej w tej dziedzinie.

Turystyka pobytowa i wycieczkowa w Polsce była związana głównie z działalnością Funduszu Wczasów Pracowniczych, dużych biur podróży, m.in. Orbis, Sports-Tourist, Turysta, Gromada, młodzieżowych biur podróży (Almatur, Juventur, Harctur) oraz masowych organizacji turystycznych, głównie PTTK.

Ostatnio z usług tych organizacji korzysta mniej osób (np. w wycieczkach organizowanych przez PTTK w 1980 r. uczestniczyło ponad 9 mln osób, a w 1994 już tylko ok. 1,3 mln).

Obecnie największą popularnością w Polsce cieszy się turystyka sobotnio-niedzielna i krajoznawczo-wycieczkowa (ok. 75% osób), spada natomiast znaczenie turystyki pobytowej, skoncentrowanej głównie w Polsce północnej, nad morzem i jeziorami (w okresie letnim) oraz w górach. Od połowy lat 60. rozwija się turystyka kwalifikowana, głównie piesza, narciarska, kolarska i wodna (żeglarska i kajakowa).

Bezpośrednią działalność w zakresie turystyki kwalifikowanej prowadzą PTTK oraz specjalistyczne organizacje (m.in. kluby alpinistyczne, kluby turystyki podwodnej, a częściowo również Polski Związek Żeglarski i Polski Związek Kajakowy).

W 1993 r. było w Polsce 31 tys. km górskich i nizinnych szlaków pieszych, 650 km tras narciarskich. Kolejkami linowymi (m. in. na Butorowy Wierch, Kasprowy Wierch, Gubałówkę, Górę Parkową, Szyndzielnię) i wyciągami narciarskimi przewieziono ponad 4 mln osób.

Głównymi regionami turystycznymi Polski są: wybrzeże Morza Bałtyckiego (zwłaszcza Trójmiasto i Mierzeja Helska), Pojezierze Mazurskie, Tatry, Beskidy, Karkonosze. Najczęściej odwiedzane miejscowości to Warszawa i Kraków.

Tradycyjną formą turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy, którego natężenie w ostatnim dziesięcioleciu maleje (1980 – 817 tys. kuracjuszy, 1993 – 655 tys.). Zmniejsza się również sanatoryjna baza noclegowa z 33,3 tys. miejsc (1980) do 21,5 tys. (1993). Do największych polskich uzdrowisk należą: w Karpatach – Krynica, Iwonicz-Zdrój, Rabka, w Sudetach – Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, na nizinach – Inowrocław, Ciechocinek, nad morzem – Międzyzdroje, Kołobrzeg, Ustka.

Turystyka zagraniczna w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała. W roku 1955 liczba przyjazdów wynosiła ok. 77 tys., a liczba wyjazdów – 44 tys., przy czym były to głównie wyjazdy służbowe.

Turystyka zagraniczna stopniowo rozwijała się od roku 1956, m. in. dzięki wprowadzeniu konwencji turystycznej na obszarach przygranicznych Polski i Czechosłowacji. W 1972 r. umożliwiono masowy ruch turystyczny między Polską a NRD (do przekroczenia granicy upoważniał dowód osobisty ze specjalną pieczątką), a w latach następnych także z innymi krajami socjalistycznymi. W tym okresie najczęściej wyjeżdżano do Czechosłowacji, NRD, ZSRR, na Węgry i do Bułgarii. Wyjazdy do państw kapitalistycznych były utrudnione ze względów politycznych, a po wprowadzeniu stanu wojennego (1981) niemal zupełnie ustały.

Obecnie znaczenie turystyki zagranicznej systematycznie rośnie, głównie dzięki wyeliminowaniu ograniczeń formalnych i politycznych przy wydawaniu paszportów oraz dzięki zniesieniu obowiązków wizowych przez wiele państw. Wśród turystów odwiedzających Polskę w 1997 r. najwięcej było Niemców – 46,7 mln (przyjazdy głównie jedno- lub dwudniowe; zakupy, kontakty handlowe), Czechów i Słowaków – 23,6 mln, oraz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców – 12,6 mln (przyjazdy głównie w celach zarobkowych – handel, praca). Wpływy dewizowe (ponad 8 mld USD, 1997), jak i rozmiary turystyki przyjazdowej w Polsce są nadal niższe niż w wielu innych krajach Europy (Francja 25.000 mln USD, Włochy – 21.577 mln, 1992). Wynika to głównie z niedostatecznego zagospodarowania turystycznego kraju oraz ze stosunkowo wysokich cen przy niskim poziomie usług.