Potrzebę utworzenia Parku w Tatrach dostrzeżono już w latach międzywojennych, ale utworzony został w obecnym województwie małopolskim dopiero 1 stycznia 1955 r. Pod względem przyrodniczoleśnym Tatrzański Park Narodowy leży w Krainie Karpackiej, w dzielnicy Tatr i częściowo Podhala. Tatry są najsilniej wyodrębnioną grupą gór w naszym kraju i mieszczą się na pograniczu Polski i Słowacji. Powierzchnia ogólna Parku wynosi 21.164 ha, z tego zespoły leśne zajmują 15.014 ha (71% powierzchni), grunty rolne 262 ha (1%), wody 189 ha (0,9%) oraz skały, hale, polany, nieużytki i inne 5.699 ha (27%), w tym głównie tereny bezleśne położone powyżej górnej granicy lasu. Ochroną ścisłą objęto powierzchnię 11.514 ha (54%), z tego 6.149 ha lasu (duża część Tatr Wysokich oraz Zachodnich).

Park obejmuje cały obszar Tatr Polskich, stanowiących najwyższą część Karpat w Polsce (graniczy z parkiem narodowym po stronie słowackiej) oraz fragment Podhala. Jest to zarazem jedyny w Polsce fragment pasma górskiego o charakterze alpejskim. Tatry to najmłodsze i najwyższe góry w Polsce. Masyw Tatr zbudowany jest z mezozoicznych wapieni i dolomitów. Charakteryzuje się on ostrymi poszarpanymi szczytami górskimi (m. in. najwyższe w Tatrach Polskich – Rysy o wys. 2.499 m n.p.m.), kotłami polodowcowymi (m. in. Kocioł Czarnego Stawu), występowaniem żlebów i kominów, rygli skalnych i wałów morenowych, form krasowych, jak wapienne wąwozy i skałki o osobliwych kształtach, jaskiń (m. in. jaskinia Lodowa) oraz obfitością wód: jeziora, źródła (m. in. typu wywierzysk), strumienie i potoki z wodospadami (m. in. Morskie Oko – na zdjęciu po prawej, Rybi Potok, Wodospad Siklawy – na zdjęciu po lewej).

W Parku istnieje wyraźny układ piętrowy roślinności. W reglu dolnym (do 1.250 m), na podłożu wapiennym występują lite świerczyny wprowadzone w przeszłości błędną gospodarką leśną z udziałem jodły, buka (ongiś tu panujących), modrzewia, sosny, jawora i jarzębiny, a na skałach niewęglanowych rosną świerk i jodła. W reglu górnym (do 1.550 m) panuje bór świerkowy z domieszką limby i modrzewia europejskiego, w miejscach trudnodostępnych pierwotny. Ponad reglem górnym występują zwarte płaty kosodrzewiny, z brzozą karpacką i różą alpejską. Piętro kosodrzewiny sięga do 1.800 m; oprócz kosodrzewiny występują tu zielne zarośla. Piętro alpejskie, zwane halnym, w którym utrzymują się płaty wiecznych śniegów dochodzi do 2.300 m n.p.m. Tworzą je różnego rodzaju murawy złożone z niskich roślin przystosowanych do życia w surowych warunkach klimatycznych. Powyżej rozpościera się piętro turniowe z bardzo ubogą roślinnością naczyniową i większym udziałem porostów.

Flora Parku jest najbogatsza ze wszystkich polskich parków narodowych, liczy ona ponad 1.300 gatunków roślin naczyniowych, spotyka się gatunki endemiczne i reliktowe (bliskie wyginięciu), które przetrwały od epoki lodowcowej, np.: warzuchę tatrzańską, skalnicę tatrzańską, ostróżkę tatrzańską, licznie występują też mchy, porosty i grzyby. Wśród roślin wyróżniamy wiele gatunków roślin objętych ochroną gatunkową, np.: limba, trudno dostępna szarotka alpejska, cudownie zakwitające krokusy (szafran spiski), goryczki, dziewięćsił bezłodygowy.

Bardzo bogata jest też fauna Parku. Oprócz typowych zwierząt leśnych występują prawem chronione gatunki alpejskie, jak kozica i widoczny na zdjęciu obok – świstak (tylko w Tatrach). Ciekawostką jest, że pierwsza ustawa zakazująca polowania na zwierzęta uchwalona została przez Sejm Krajowy we Lwowie w 1869 r., a dotyczyła właśnie świstaka i kozicy. W poczet reprezentantów fauny zaliczamy również: niedźwiedzia, ryśa, gronostaja, wydrę i wilka. W jaskiniach żyją nietoperze. Bogaty jest świat ptaków m. in. gnieździ się bardzo rzadki orzeł przedni, puchacz, płochacz halny, sokół, orlik krzykliwy, kania ruda, kobuz, myszołów, cietrzew, głuszec, jarząbek, siwernik, pomurnik i drozd skalny. Ponadto liczne są płazy, gady, mięczaki oraz najliczniejsze owady (m. in. niezwykle rzadki motyl niepylak apollo).

Na terenie Parku znajdują się liczne zabytki kulturowe (szałasy, kapliczki). Park posiada bogate i ciekawe muzeum przyrodnicze. Siedziba dyrekcji i muzeum przyrodniczego  znajduje się w Zakopanem. Teren parku jest udostępniony dla ruchu turystycznego. Preferuje się tutaj turystykę pieszą, dla której przygotowano 250 km oznakowanych szlaków o różnym stopniu trudności. W parku wydzielono także tereny do uprawiania sportu narciarskiego (około 160 km szlaków i tras narciarskich oraz nartostrad), górskiego i paralotniczego. Można też korzystać z mieszczących się na terenie parku 8 schronisk, kolejki linowej (z Kuźnic na Kasprowy Wierch) i 2 wyciągów krzesełkowych (dla narciarzy). Dogodne warunki postoju znajdą turyści w Zakopanym i licznych pobliskich wioskach.

Tatrzański Park Narodowy uznany został  w 1992 r. przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery, zaś wraz ze słowackim parkiem narodowym za Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Tatry”.

TATRY

Najwyższa, wysunięta na północ część łańcucha Karpat. Tatry dzieli się na trzy części: Tatry Zachodnie, Wysokie i Bielskie. Całkowita powierzchnia 808 km², długość w linii prostej 51,5 km, szerokość 18,5 km.

Tatry Zachodnie – od Przełęczy Huciańskiej (ok. 910 m n.p.m.) do Przełęczy Liliowe (1.952 m n.p.m.), zbudowane ze skał osadowych (wapienie, dolomity, piaskowce) oraz ze skał magmowych. Szczyty są kopulaste z charakterystycznymi, podciętymi, stromymi ścianami, doliny tworzą głębokie wąwozy. Występują tu liczne jaskinie. Największe z nich to jaskinia Zimna i Czarna w Dolinie Kościeliskiej – łączna długość ich korytarzy około 5 km. Najgłębsza jest Jaskinia Śnieżna – 722 m.

Tatry Wysokie – od Przełęczy Liliowe (1.952 m n.p.m.) do Przełęczy pod Kopą (1.749 m n.p.m.), zbudowane głównie z granitów. Ta część Tatr ma charakter alpejski – ostre, urwiste szczyty i granie tworzą rozległe kotły z pięknymi, głębokimi stawami. Tu znajdują się najwyższe szczyty: Gerlachovský štit (Gerlach) 2.655 m n.p.m., Lomnický štit (Łomnica) 2.632 m n.p.m., Ladovy štit (Lodowy Szczyt) 2.628 m n.p.m. i kulminacja Tatr Polskich – Rysy 2.499 m n.p.m. (na zdjęciu po prawej).

Tatry Bielskie – od Przełęczy pod Kopą (1.749 m n.p.m.) do Przełęczy Żdiarskiej (1.077 m n.p.m.), zbudowane ze skał osadowych, głównie wapieni. Szczyty i grzbiety są łagodne. Podobnie jak w Tatrach Zachodnich tu również znajdują się liczne jaskinie.

Rzeźba Tatr jest wynikiem działalności różnorodnych czynników, które modelowały ten obszar od okresu mioceńskiego (około 30 milionów lat). Czynnikami tymi były:

–        ruchy górotwórcze w okresie trzeciorzędu,

–        śniegi, lodowce, rzeki lodowcowe i rzeki, tworzące się z topniejącego śniegu w okresie czwartorzędu.

Historia geologiczna Tatr sięga okresu węglowego, w którym w wyniku ruchów górotwórczych łańcuch górski Prokarpat i Tatr został wydźwignięty ponad zalegające tu morze. W epoce permu, triasu, jury i kredy obszary te modelowane były dalszymi ruchami górotwórczymi i jednoczesną działalnością morza.

Wtedy to tworzą się warstwy granitowe, kwarcowe, piaskowce i zlepieńce, wapienie, dolomity i warstwy kredowe. Zmienność głębokości i temperatura morza, działalność mechaniczna fal morskich, wspomagane ruchami górotwórczymi powodują, że wszystkie te warstwy, więcej lub mniej przemieszczone, tworzą mozaikę utworów geologicznych na obszarze całych Tatr. Epoka lodowcowa to okres ostatecznego modelowania obecnej rzeźby Tatr. Zbliżający się od północy w kilku nawrotach lodowiec, sprawił, że klimat Tatr znacznie się oziębił. Cała pokrywa Tatr została pokryta śniegiem i lodem. Te masy lodu i śniegu pod wpływem zmian temperatury, przesuwały się w dół, powodując przemieszczanie się materiału skalnego i żłobienie podłoża.

Główny zarys rzeźby Tatr Polskich pochodzi z okresu trzeciorzędowego. Kilkakrotne późniejsze zlodowacenia dokonały przemodelowania rzeźby Tatr, które polegało na pogłębianiu oraz poszerzaniu form przedlodowcowych. Działania owych czynników ukształtowały obecną rzeźbę Tatr. Mimo oddziaływania podobnych czynników na obszar całych Tatr, dzisiejsze ich ukształtowanie jest zróżnicowane, a powodem tego jest w głównej mierze budowa geologiczna, inna w Tatrach Wysokich, inna w Tatrach Zachodnich. Tatry Wysokie mają charakter rzeźby alpejskiej. W tę część Tatr wcięte są głęboko duże doliny Białki i Suchej Wody. Wraz z łączącymi się z nimi dolinami bocznymi, stanowią one typowe żłoby lodowcowe. Pomiędzy szerokimi dolinami wznoszą się wysokie grzbiety o bardzo stromych stokach i poszarpanych, zębatych graniach. Górne partie stoków są ponacinane żlebami, a u ich wylotów rozpościerają się potężne stożki usypiskowe. Tatry Zachodnie są niższe, mają grzbiety bardziej zaokrąglone i rzeźbę bardziej zróżnicowaną. Ich południowa część jest zbudowana z mniej odpornych gnejsów i łupków krystalicznych, natomiast północna, głównie z wapieni jurajskich i triasowych. Tatry Zachodnie są rozczłonkowane dolinami Bystrej, Małej Łąki, Kościeliskiej i Chochołowskiej. Prostopadle do przebiegu głównych dolin biegną progi strukturalne, zbudowane z odpornych ławic wapieni w związku z czym zaznaczają się zwężenia zwane „bramami” (Kantaka, Kraszewskiego, Bramy Chochołowskie i inne) oraz rozszerzenia (Kira Miętusia, Polana Pisana i inne). Tatry Zachodnie odróżnia od Tatr Wysokich większa różnorodność form i typów rzeźby. Rozmiar przeobrażenia rzeźby pozwolił na wydzielenie na przejściu z Tatr Wysokich do Zachodnich – Tatr Zakopiańskich, obejmujących pas regli wznoszących się do wysokości 1.300-1.500 m n.p.m., a opadających stromo ku północy w tzw. Rów Podtatrzański. Ta część Tatr pocięta jest dużymi dolinami, mającymi początek w głębi Tatr wierzchowych oraz krótkimi dolinami reglowymi (Olczyska, Białego, Strążyska i Za Bramką). Doliny reglowe mają charakter dolin rzecznych o wąskim dnie i niewyrównanym spadku. Liczne progi, rozszerzenia i obniżenia na wychodniach skał, miejscowe zwężenia tzw. „bramki” są tego  dowodem.

Położenie Tatr na skrzyżowaniu linii łączących Morze Północne z Morzem Czarnym i Morze Bałtyckie z Adriatykiem, mimo znacznej odległości od mórz powoduje, że wysokogórski klimat Tatr ma charakter klimatu przejściowego pomiędzy klimatem oceanicznym a kontynentalnym. Duże wzniesienie nad poziomem morza, przy wielkich wysokościach względnych i bogatej rzeźbie, powoduje, że na obszarze Tatr występuje bogactwo zjawisk klimatycznych, kształtujących lokalne mikroklimaty kotlin i grzbietów górskich. W Tatrach występują znaczne wahania temperatury powietrza w miarę zmiany wysokości nad poziomem morza. Podstawową cechą stosunków termicznych jest spadek temperatury w miarę posuwania się ku górze. Średni roczny gradient pionowy temperatury na linii Zakopane-Kasprowy Wierch wynosi 0,5°C na wysokości 100 m. Układ kierunków i prędkości wiatru w Tatrach i otaczających Kotlinach zależne są od ukształtowania terenu. Równoleżnikowy przebieg grani tatrzańskiej jest przeszkodą w ruchach powietrza o składowej południowej. W wyniku tego powstają w Tatrach wiatry spadające po jednej stronie przy równoczesnym spiętrzeniu się mas powietrza po drugiej stronie. Wiatr halny, który ma zasadniczy kierunek z południa na północ z odchyleniem ku pd.-wsch. i pd.-zach. charakteryzuje się dużą prędkością i porywistością od 60 m/s w górnych partiach do 30/s u podnóża Tatr. Silne wiatry halne powodują znaczne spustoszenia w lasach. Rozmieszczenie i wysokość opadów w Tatrach są bardzo zróżnicowane i zależą głównie od wzniesienia nad poziomem morza, ekspozycji wietrznej i wysokości względnej grzbietów. Można powiedzieć, że roczne sumy opadów rosną od podnóża Tatr ku ich szczytom. Zdecydowana większość obszaru Tatr Polskich otrzymuje średnio rocznie od 1.200 do 1.600 mm opadów. Maksimum przypada na czerwiec, zaś minimum opadów obserwuje się w lutym.

Roślinność Tatr jest niezwykle bogata i liczy ponad 1.300 gatunków roślin naczyniowych o bardzo różnorodnych wymaganiach siedliskowych. Mimo dużych zmian dokonanych przez człowieka i jego gospodarkę, lasy zachowały charakter naturalnych zespołów roślinnych, zwłaszcza w miejscach niedostępnych, skalistych lub otoczonych od dawna opieką. Urozmaicona rzeźba terenu, stosunkowo bogate gleby oraz sprzyjające rozwojowi szaty roślinnej warunki klimatyczne sprawiają, że na terenie Tatr istnieją bardzo liczne i niezmiernie cenne dla botaników fragmenty naturalnych zespołów roślinnych leśnych, łąkowych i naskalnych. Piętrowy układ roślinności w Tatrach przedstawia się następująco: regiel dolny – od 700 do 1.250 m n.p.m., regiel górny – 1.250-1.550 m n.p.m., piętro kosodrzewiny – od 1.550 do 1800 m n.p.m., piętro alpejskie (halne) – od 1800 do 2154 m n.p.m. na wapieniu i do 2.300 m na granicie. Powyżej piętra alpejskiego rozciąga się piętro turniowe, obejmujące swym zasięgiem najwyższe szczyty tatrzańskie. Piętro regla dolnego buduje w zasadzie buczyna karpacka oraz las jodłowo-bukowy z domieszką jaworu i świerka. Drzewostany regla dolnego – jako łatwiej dostępne – zostały w ostatnich 120 latach wycięte lub uległy klęskom elementarnym w miejsce, których zostały wprowadzone sztuczne drzewostany świerkowe niedostosowane do siedliska. Odznaczają się one mierną jakością i małą stosunkowo odpornością na klęski. Miejsce wyciętych dolnoreglowych lasów zajęły między innymi łąki mieczykowo-mietlicowe. Spotykamy tu zakwitający nieraz bardzo licznie szafran spiski. Zespól łąki mieczykowo-mietlicowej jest endemicznym zespołem zachodniokarpackim. Poza tym spotyka się w tym piętrze łąkę ostrożeniową i młaki turzycowo-kozłkowe. W piętrze regla górnego dominuje bór świerkowy. Obszary świerczyn regla górnego stanowią największe nagromadzenie drzewostanów rodzimego pochodzenia. Wykazują one dużą odporność na wszelkie klęski elementarne – wiatr, okiść, szkodniki ze świata zwierzęcego i roślinnego. Powierzchnie tych drzewostanów szacuje się na około 1.400 ha. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego charakterystycznymi dla tego piętra gatunkami są paprotnik ostry, podrzeń żebrowiec, gruszyczka jednokwiatowa, listera sercowata, kosmatka żółtawa i inne. W roślinności halnej tego piętra panuje bliźniaczka psia trawka. W pobliżu górnej granicy lasu pojawia się w małych skupieniach limba (na zdjęciu obok). Wraz ze świerkiem i jarzębiną tworzy ona mieszane drzewostany. Piętro kosodrzewiny tworzy zespól kosówki z charakterystycznymi krzewami: jarzębiną, porzeczką skalną, brzozą karpacką oraz rzadką w Tatrach czeremchą skalną i jarząbem nieszypułkowym. Zespół kosówki zróżnicowany jest w zależności od podłoża na dwa podzespoły, bogatszy na wapieniach i znacznie uboższy w gatunku na podłożu kwaśnym. W piętrze kosówki spotykamy zbiorowiska ziołorośli, spośród których zwraca uwagę barwny zespól miłosny górskiej. Na bardziej wilgotnych siedliskach oraz na brzegach potoków tworzy barwne płaty zespól tojadu mocnego z endemiczną ostróżką tatrzańską i arcydzięglem litworem. W piętrze halnym wysokogórskie murawy na podłożu granitowym reprezentuje zespół situ skuciny i boimki dwurzędowej. Rośnie tu między innymi sasanka biała. Strome źleby oraz ustalone strome piargi opanował zespól kosmatki brunatnej z endemiczną trawą karpacką wielichną granitową, omiegiem kozłowcem. Na podłożu wapiennym piętra halnego spotykamy między innymi zespól turzycy mocnej oraz jeden z najbogatszych w gatunki tatrzańskie zespól kostrzewy pstrej z takimi gatunkami jak: traganek wytrzymały, ostrołódka Hallera, starzec główkowy i inne. Wyleżyska na granitach, na których najdłużej zalega śnieg zajmuje zespól wierzby zielonej, z kolei na wapieniach – endemiczny zespól tatrzański Saxifragetum perduranis. W piętrze turniowym, wśród skał, niziutkie murawy tworzy turniowy zespól boimki. Spotkać można tu goryczkę przeźroczystą, starca kraiańskiego, kosmatkę kłosową.

W tatrzańskim świecie zwierząt za najbardziej charakterystyczną uważa się kozicę (na zdjęciu po lewej). Przez górali zwana kozą jest symbolem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Żyje w najwyższych partiach od kosodrzewiny po turnie. W przeszłości licznie tępiona, obecnie korzysta z całkowitej ochrony. Świstak żyje w piętrze hal tatrzańskich. Przed 10 laty gatunek ten był bliski wyginięcia. Obecnie dzięki ochronie Jego pobyt w Tatrach wydaje Się być zabezpieczony. Na uwagę zasługują między innymi polnik tatrzański i darniówka tatrzańska, reprezentujące podgatunki odmienne od niżowych. Niedźwiedź żyje w Tatrach w strefie lasów. W okresie dojrzewania borówek i malin, podstawowe jego pożywienie, spotkać można go w kosodrzewinie. Ryś przebywa głównie w piętrze regli, ale zapuszcza się w wyższe partie gór, gdzie atakuje kozice. Z ptaków mieszkańcem urwistych skał w piętrze hal i turni jest pomurnik zwany przez miejscową ludność mentlem, ponadto płochacz halny, orzeł przedni i drozd obrożny. W piętrze kosodrzewiny zadomowiły się: świergotek górski zwany siwerniakiem, płochacz pokrzywica, gajówka pierwnioska, cierniówka i inne. Z kuraków leśnych w Tatrach występują: głuszec i jarząbek. Obfitość potoków górskich przyciąga różne gatunki ptaków, z których wymienić należy pluszcza i pliszkę górską Fauna płazów i gadów jest uboga i nie wykazuje większych różnic w stosunku do fauny pozostałej części Karpat. Z gatunków górskich należy wymienić traszkę górską żyjącą w młakach i stawach na całym obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, traszkę karpacką, salamandrę plamistą występującą w reglu dolnym, oraz kumaka górskiego. Owady są najliczniejszą gromadą zwierząt zamieszkującą Tatry. Przejawiają one wielką różnorodność form i przystosowań do trudnych warunków życia w środowisku wysokogórskim i odgrywają niezmiernie ważną rolę w przyrodzie tatrzańskiej. Kózki, ryjkowce i korniki są to chrząszcze, które na obszarze TPN należą do najgroźniejszych szkodników drzewostanów świerkowych. Licznie występują motyle, a do najpiękniejszych z nich należą: paź królowej, niepylak apollo (na zdjęciu po prawej) i malinowiec. W piętrze kosodrzewiny, hal i turni entomofauna jest nieco inna i znacznie uboższa w gatunki niż w piętrach reglowych. Związane jest to z zaostrzającym się klimatem w miarę wznoszenia się nad poziomem morza. W potokach i niektórych jeziorach tatrzańskich żyją pstrągi. Rodzimym jest pstrąg potokowy (strumieniowy).

Jeziora w Tatrach, zwane są stawami. Jest ich prawie 200, większość z nich leży po stronie słowackiej. Do największych po stronie polskiej należy Morskie Oko 34,54 ha, Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich 34,14 ha i Czarny Staw pod Rysami 20,54 ha. Do najgłębszych należą: Wielki Staw 79,3 m, Czarny Staw pod Rysami 76,4 m, Morskie Oko 50,8 m i Czarny Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich 50,4 m. Wszystkie stawy w Tatrach z wyjątkiem Cichego Stawku, powstały dzięki działalności lodowców. Wyróżniamy wśród nich dwa podstawowe typy – typ erozyjny powstały przez wyżłobienie w skale np. Wielki Staw, Czarny Staw pod Rysami i typ morenowy powstały przez zatarasowanie basenu przez morenę lodowcową np. Smreczyński Staw. Temperatura w stawach tatrzańskich waha się od 5° do 14°C. Barwa wody jest uzależniona od zawartości drobnych organizmów roślinnych, zawartości składników chemicznych, głębokości i oświetlenia. Wody mogą mieć kolor błękitny, zielononiebieski, ciemnobłękitny, zielony, a nawet czerwony. W zależności od wysokości położenia, zamarzanie stawów odbywa się w różnych porach, a grubość pokrywy lodu dochodzi do 3,6 m.