BIAŁOWIESKI PARK NARODOWY

 

Na Podlasiu, w przeciętej granicą polsko-białoruską Puszczy Białowieskiej, mieści się jeden z 23 polskich parków narodowych – Białowieski Park Narodowy. Historia utworzenia Parku sięga 1921 roku, kiedy to z inicjatywy i dzięki usilnym staraniom grona polskich przyrodników i leśników z prof. W. Szaferem na czele powstało nadleśnictwo „Rezerwat”, przekształcone w 1932 r. w „Park Narodowy w Białowieży”. Białowieski Park Narodowy został utworzony w obecnej formie 21 listopada 1947 r. Jest to najstarszy park narodowy w Polsce i jeden z najstarszych w świecie.

Park położony jest we wschodniej części Nizin Podlasko-Białowieskich, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w dzielnicy przyrodniczoleśnej Puszczy Białowieskiej, w obecnym województwie podlaskim. Park znajduje się w centralnej części Puszczy Białowieskiej, najbardziej naturalnego kompleksu leśnego na niżu Europy. Powierzchnia ogólna parku (powiększonego o ponad 5.000 ha w 1996 r.) wynosi 10.502 ha, w tym najstarsza część Obszar Ochrony Ścisłej zajmujący 4.747 ha, w całości zajęty przez lasy, Ośrodek Hodowli Żubrów (274 ha) oraz Park Pałacowy (48 ha, w którym mieszczą się muzeum, dyrekcja parku oraz obiekty turystyczne. Największą część parku (ponad 90%) zajmują rosnące na najbogatszych glebach brunatnych wielogatunkowe lasy. Drzewostan tych lasów ukształtował się naturalnie, zależnie od lokalnych warunków i wymogów poszczególnych gatunków drzew. Skład drzewostanów tych lasów tworzą w ⅔ drzewa liściaste, co różni je znacznie od współczesnych lasów Polski, w których dominują drzewa iglaste. Na terenie parku rośnie ponad 1.500 drzew o wymiarach kwalifikujących je na „pomniki przyrody”. Niektóre z nich rosną już prawie 500 lat. Białowieski Park Narodowy utrzymany jest na prawach ścisłego rezerwatu przyrody, w którym czynności gospodarcze są zakazane, a pewne niezbędne prace porządkowe związane są z jego zadaniami naukowymi, dydaktycznymi i turystycznymi. Pierwszymi dyrektorami parku byli znani przyrodnicy J. Paczoski i J. J. Karpiński.

Niezwykle cenny w Białowieskim Parku jest fakt objęcia ochroną ścisłą tego samego obszaru przez ponad 60 lat. Pozwala to na obserwowanie i badanie naturalnych zmian zachodzących w zespołach leśnych nie zniekształconych wpływem gospodarki człowieka.

Flora Parku jest niezwykle bogata, co jest związane z różnorodnością siedlisk – od bagiennych i borowych, do liściastych i łęgowych. Liczba gatunków roślin przekracza 3.500. Określono, że znajdują się tu 632 gatunki roślin naczyniowych. Bogata jest też ilość glonów, bakterii i grzybów (ponad 1.000 gatunków), porostów (250 gat.) oraz mchów (80 gat.). Z rzadkich roślin wymienić należy: obuwik, pełnik europejski, kosaciec syberyjski, arnika górska, turówka wonna

Świat zwierząt również cechuje wielość gatunków, zwłaszcza wśród bezkręgowców. Szacuje się, że fauna parku liczy ponad 11.000 gatunków., w tym są tu wszystkie typowe ssaki leśne (44 gat.). W Puszczy Białowieskiej żyją między innymi bobry (gatunek prawnie chroniony – na zdjęciu obok), jelenie, sarny, dziki, wilki, rysie, lisy, wydry, trochę łosi, a także koszatki, liczne ryjówki, a nawet jadowite (co u ssaków jest rzadkością) rzesorki. Żyje też w Parku uratowany przed zagładą żubr, będący w naszym kraju symbolem przyrody. Kiedyś, przed wiekami, żubry żyły w lasach liściastych i mieszanych całej Europy, aż po Kaukaz i Ural. Dzisiaj żyją już tylko w Puszczy Białowieskiej. W Parku zagnieździło się około 200 gatunków ptaków (m.in. żuraw, orzeł bielik, orlik krzykliwy, bocian czarny, jarząbek i najmniejsza z sów – sóweczka). Oprócz tego występują tu liczne gatunki gadów i płazów. Niezwykle bogaty jest świat owadów, których liczbę określa się na około 8,5 tys. gatunków.

Ani wśród zwierząt, ani wśród roślin nie znaleziono gatunków endemicznych (występujących wyłącznie na ograniczonym terenie).

Park posiada bardzo interesujące muzeum przyrodnicze oraz kompleks zabytkowy zwany parkiem pałacowym. Przy Parku znajduje się zamknięty ośrodek hodowli żubra oraz zagrody pokazowe z żubrem, jeleniem, dzikiem i konikiem polskim. Białowieski Park Narodowy można zwiedzać z przewodnikiem lub po uzyskaniu oddzielnego zezwolenia. Na przedwiośniu, tj. między okresem topnienia śniegu a pełnym rozwojem roślinności rezerwat ścisły jest niedostępny dla turystów. Przy parku jest hotel, Dom Wycieczkowy, Szkolne Schronisko Młodzieżowe i restauracja, a pobliskie miasto, Białowieża, ma bezpośrednie połączenie autobusowe z Białymstokiem.

Ze względu na wielkie walory przyrodnicze Białowieski Park Narodowy w 1977 r. został wpisany przez UNESCO na listę Światowych Rezerwatów Biosfery, a w 1979 r. uznano go za pierwszy i jedyny w Polsce przyrodniczy Obiekt Dziedzictwa Światowego. Białowieski Park Narodowy jest jedynym w Polsce, a jednym z trzech w Europie, obiektem przyrodniczym uznanym przez UNESCO za Światowe Dziedzictwo Ludzkości i uhonorowanym Dyplomem Europy (1997 r.).

W 1992 roku UNESCO rozszerzyło granicę Obiektu Dziedzictwa Światowego na przyległą do Białowieskiego Parku Narodowego część Białoruskiego Parku Narodowego „Bieławieżskaja Puszcza” (Национальный Парк „Беловежская пуща”). W ten sposób powstał pierwszy w Europie, polsko-białoruski, transgraniczny Obiekt Dziedzictwa Światowego.

 

PUSZCZA BIAŁOWIESKA

Ogólna charakterystyka Wielkość i położenie

 

Puszcza Białowieska przedstawia sobą typ lasu niżowego, właściwego dla strefy borealno-nemoralnej. Charakteryzuje się więc równoczesnym udziałem, a nawet pewnym wymieszaniem elementów lasów liściastych zrzucających liście na zimę i zimozielnych lasów szpilkowych.

Pierwotne zróżnicowanie roślinności tych lasów odpowiada ogólnemu zróżnicowaniu siedlisk, właściwemu dla równin polodowcowych niżu północno-europejskiego. Dominują tu żyzne lasy dębowo-grabowo-lipowe oraz lasy dębowo-świerkowo-sosnowe i lasy sosnowe na uboższych siedliskach Niewielki, choć znamienny jest udział litych borów świerkowych.

W stosunku do innych kompleksów leśnych Polski i Europy Puszczę Białowieską wyróżnia przede wszystkim zwartość kompleksu leśnego, panowanie wielowarstwowych lasów liściastych, udział drzewostanów pierwotnego pochodzenia, obecność licznych starych drzew, zachowanie się elementów pierwotnej puszczy związanych zwłaszcza z długo zalegającymi na dnie lasu kłodami drzew i butwiejącym drewnem.

Puszcza Białowieska jest pozostałością większych obszarów leśnych środkowowschodniej Europy, z których wydzieliła się jako samodzielna jednostka administracyjno-gospodarcza w wieku XV. Pod wpływem wzrastającej izolacji od innych kompleksów leśnych dość wyraźnie uwypukliła się jej indywidualność przyrodnicza.

Określenie „Puszcza Białowieska” odnosi się w zasadzie do jednostki terytorialno-leśnej, do której zaliczamy właściwą Puszczę Białowieską w jej historycznych granicach wraz z przyległą od północnego zachodu Puszczą Ladzką, a z północnego wschodu Puszczą Świsłocką oraz wszystkie tereny nieleśne powstałe ich kosztem. Dwie ostatnie puszcze stanowią z właściwą Puszczą Białowieską jeden zwarty kompleks leśny i przyrodniczą całość, ale przez poprzednie wieki traktowane były jako odrębne jednostki administracyjno-gospodarcze.

Kompleks leśny Puszczy Białowieskiej zajmuje aktualnie powierzchnię około 1.250 km2 (z tego powierzchni leśnej ok. 1.100 km2) i rozciąga się ze wschodu na zachód na długości 55 km, a z północy na południe 51 km. Środek kompleksu leśnego wypada w miejscowości Białowieża. Obwód całego kompleksu leśnego wynosi ok. 400 km Stosunek powierzchni do obwodu (3,1 km2/1 km granicy) jest korzystny i mówi o bardzo małym rozczłonkowaniu tego kompleksu leśnego.

Przez Puszczę Białowieską przebiega granica państwowa między Polską a Białorusią. Część zachodnia o powierzchni 580 km2 należy do Polski, a część wschodnia o powierzchni ok. 670 km2 należy do Białorusi.

Klimat

W stosunku do klimatu obszarów położonych na wschód i zachód od Puszczy Białowieskiej wyraźnie zaznacza się przejściowy charakter klimatu tego kompleksu leśnego. W stosunku do niżowego terytorium Polski klimat Puszczy Białowieskiej jest chłodniejszy. W granicach Białorusi region Puszczy zaliczany jest do najcieplejszych. Analiza rocznego przebiegu większości elementów wskazuje jednak generalnie na pewną przewagę cech kontynentalnych w klimacie interesującego nas obszaru.

Najczęstsze kierunki wiatrów to SW i SE. Wiatry z tych kierunków osiągają też najwyższe prędkości. Średnia roczna temperatura powietrza dla Białowieży wynosi 6,8°C Temperatura najzimniejszego miesiąca, stycznia wynosi średnio -4,7°C, najcieplejszego miesiąca, lipca 17,8°C.

Roczna suma opadów dla Białowieży wynosi średnio 641 mm. Roczny przebieg opadów wykazuje wyraźną przewagę opadów letnich nad zimowymi. Opad w postaci ciekłej wynosi około 85% sumy rocznej

Pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio przez 92 dni w roku przy dużej zmienności z roku na rok. Średnio pierwsza pokrywa śnieżna występuje 23 listopada, a ustępuje 2 kwietnia. Potencjalnie pokrywa śnieżna może występować w rejonie Białowieży przez 132 dni w roku. Zdarzają się jednak zimy prawie całkowicie pozbawione pokrywy śnieżnej.

Warunki klimatyczne Puszczy Białowieskiej odpowiadają w przybliżeniu warunkom jakie panują w górach Europy Środkowej na wysokości 1.200-1.400 m n.p.m.

Dane fitofenologiczne wskazują na opóźnienie przedwiośnia, wiosny i lata w rejonie Puszczy Białowieskiej średnio w stosunku do Polski środkowej o 5 dni, a w stosunku do Polski zachodniej o 5-15 dni Odpowiednio jesień w rejonie Białowieży przychodzi o 15 dni wcześniej niż w Polsce środkowej, a o 30 dni wcześniej niż na zachodzie kraju.

Przebieg roczny wszystkich elementów klimatu, a także terminy początku i końca pór roku i w związku z tym okres wegetacji ulegają pewnym zmianom w środowisku leśnym. Zaznacza się wpływ różnych typów lasu na przechwytywanie opadów, częstotliwość przymrozków, długość trwania pokrywy śnieżnej, przebieg dobowy temperatur i wilgotności powietrza, intensywności wychładzania, itd.

Budowa geologiczna, ukształtowanie i rzeźba terenu. Gleby

Obszar Puszczy Białowieskiej objęty był zlodowaceniem środkowopolskim i podczas ostatniego zlodowacenia bałtyckiego podlegał silnym przekształceniom peryglacjalnym. Powierzchniowe utwory geologiczne reprezentowane są przez piaski i żwiry z głazami moren czołowych, piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe, torfy, mady i piaski rzeczne oraz utwory eoliczne i organogeniczne.

Rzeźba terenu jest mało urozmaicona, a jej charakterystyczne rysy trudne są do rozpoznania pod pokrywą leśną. Od równoleżnikowego pasa wzgórz morenowych, ciągnącego się na linii Hajnówka – Czerwonka – Gródek – Krynica i grupującego najważniejsze wzniesienia z Kozią Górą (202 m n.p.m. Białoruś), teren opada ku północy w kierunku doliny Narwi oraz ku południowemu zachodowi w stronę doliny rzeki Leśnej.

Panującym typem gleb są tu gleby brunatne i płowe, wytworzone z glin zwałowych. Rosną na nich wielogatunkowe lasy liściaste, tzw. grądy, a także pola uprawne powstałe ich kosztem. Pod lasami szpilkowymi występują gleby bielicowe i skrytobielicowe. Jedynie w bezodpływowych zagłębieniach terenu pod lasem bagiennym spotyka się gleby torfowe lub mułowo-błotne, a w dolinach większych rzek czarne ziemie leśne bądź słabo wykształcone mady. Występują na nich lasy łęgowe olszowo-jesionowe i jesionowo-wiązowe, a na madach zarośla wierzb wąskolistnych. Po zniszczeniu lasów lub zarośli łęgowych gleby dolin rzecznych ulegają daleko idącym przeobrażeniom.

Wody powierzchniowe i podziemne

Położenie hydrograficzne Puszczy Białowieskiej wypada na peryferiach dorzecza Wisły i Niemna, przy kontynentalnym dziale wodnym Bałtyku i Morza Czarnego (dorzecze Dniepru).

Wody do Wisły odprowadza bezpośrednio rzeka Narew i jej dopływy z części północnej i środkowej Puszczy. Z południowo-zachodniej i południowej części Puszczy wody zbiera rzeka Leśna i odprowadza ku południowi do rzeki Bug. Lokalny dział wodny biegnie równoleżnikowo pasmem wzgórz morenowych. Dorzecze Niemna zbliża się zlewnią rzeki Roś do północno-wschodnich granic Puszczy Świsłockiej. W kierunku wschodnim odprowadza wody Jasiołda, uchodząca potem do Prypeci w dorzeczu Dniepru.

Sieć drugo- i trzeciorzędnych dopływów Narwi jest silnie rozwinięta, ale wody większości rzek i strumieni biegną bardzo wolno i w związku z tym na znacznych odcinkach ich doliny są zabagnione.

Począwszy od XVIII wieku spławiano rzekami puszczańskimi drewno, a w wieku XVIII uregulowano kilka odcinków rzek i połączono sztucznym kanałem górne odcinki Narwi i Narewki. Rzeka Narewka spiętrzona była w XVII w. w Białowieży i Narewce w stawy młyńskie. Na strumyku Perebel, dopływie Leśnej, wybudowano 3 zbiorniki do magazynowania drewna.

Doliny rzek puszczańskich są przeważnie odlesione, ale nad niektórymi strumykami zachowały się naturalne lasy łęgowe. W odlesionych dolinach utrzymują się bardzo liczne starorzecza.

W drobnych ciekach wodnych płynie czysta woda, ale rzeka Leśna zanieczyszczona jest silnie ściekami przemysłowymi i komunalnymi z miasta Hajnówki, a rzeka Narewka ściekami z Białowieży.

Szata roślinna Puszczy Białowieskiej

Puszcza Białowieska leży w pobliżu granicy zasięgów niektórych ważnych gatunków drzew m. in. północnego czyli borealnego świerka, który dochodzi tu poprzez Pojezierze Mazurskie z krajów skandynawskich i północnej Rosji (na południe aż do obszaru górsko-podgórskiego brak jest naturalnych stanowisk świerka). W Puszczy Białowieskiej osiąga pn-wsch; granicę występowania dąb bezszypułkowy, drzewo właściwe dla Europy Zachodniej. Na wschodnich peryferiach Puszczy bluszcz osiąga absolutny wschodni kres. Flora Puszczy Białowieskiej zawiera w swoim składzie relikty epoki lodowej skalnicę torfową, wierzbę borówkolistną, wierzbę lapońską i inne.

W Puszczy Białowieskiej występuje około 990 gatunków roślin naczyniowych i ponad 1.000 gatunków grzybów. We florze Puszczy Białowieskiej jest 96 gatunków roślin o pędach zdrewniałych (bez hodowanych), w tym 26 gatunków drzew, 55 gatunków krzewów i 14 krzewinek. Z drzew iglastych najpospolitsze są świerk i sosna.

Cis występował w Puszczy Białowieskiej w uroczysku Nieznanowo jeszcze pod koniec XIX w, ale prawdopodobnie wyginął bezpowrotnie. Jodła występuje na mineralnym grądziku wśród bagien we wschodniej części Puszczy Jest to najbardziej ku północy wysunięte stanowisko tego gatunku, około  200 km z dala od zwartego zasięgu na Roztoczu. Jałowiec częściej występuje tylko na peryferiach Puszczy, bardzo rzadko jako drzewo, najczęściej jako krzew.

Wśród licznych drzew liściastych mamy tu dwa gatunki dębów szypułkowy i bezszypułkowy, trzy gatunki brzóz brodawkową, omszoną i karpacką, trzy gatunki wiązów: górski czyli brzost, polny i szypułkowy czyli limak, cztery gatunki wierzb: białą, kruchą, pięciopręcikową i iwę oraz grab, lipę drobnolistną, klon zwyczajny, olszę czarną, jesion, czeremchę, jarzębinę, osikę i topolę czarną. Rzadko spotyka się dzikie drzewa owocowe: gruszę i jabłoń.

Najpospolitsze krzewy to: leszczyna, trzmielina zwyczajna i brodawkowata, kruszyna, niektóre wierzby spośród 11 występujących tu gatunków krzewiastych, jak łoza, wierzba uszata, czarniawa, itd. janowce, szczodrzeńce, 3 gatunki porzeczek czarna, czerwona i alpejska, półpasożytnicza jemioła bardzo pospolita na drzewach liściastych, itd. Róże, głogi, niektóre gatunki jeżyn, tarnina, berberys znane powszechnie w innych obszarach Polski z zarośli śródpolnych i oszyjków leśnych są w Puszczy Białowieskiej bardzo rzadkie i pojawiły się w niej wtórnie za przyczyną działalności człowieka.

O obliczu lasu w Puszczy Białowieskiej decydują głównie: grab i lipa, klon i dąb, na wilgotniejszych siedliskach olsza i jesion, a z drzew iglastych świerk; sosna. Ponad połowę powierzchni polskiej części Puszczy Białowieskiej zajmują lasy dębowo-grabowe z lipą i klonem, tzw. grądy, porastające najżyźniejsze gleby w terenie lekko pofałdowanym. W tych lasach drzewa dorastają największych rozmiarów. Duże powierzchnie w Puszczy zajmują bory mieszane czyli świeże, o drzewostanie złożonym z sosny, dębu i świerka. Sąsiadują one zwykle z grądami, ale zajmują stanowiska wyższe na glebach skrytobielicowych. Znacznie rzadszy od tego typu boru jest bór mieszany niski, dębowo-świerkowy, porastający płytkie niecki terenowe na glebach typu glejobielicy. Na głębokich pokładach torfu spotykamy sporadycznie tzw. świerczynę z licznymi gatunkami, tzw. górskimi i borealno-górskimi. Stanowiska jej w Puszczy Białowieskiej są najbardziej wysuniętymi ku południowi placówkami tego północnego typu zbiorowiska leśnego. Bory sosnowe na glebach mineralnych kryją w sobie liczne rośliny o charakterze kontynentalnym, wśród nich takie jak sasanka otwarta, koniczyna łubinowata, szczodrzeńce. Na torfowiskach wysokich spotykamy sosnowe bory bagienne z borówką bagienną i bagnem.

Bezodpływowe niecki terenowe ze stagnującą wodą porośnięte są przez lasy bagienne zbudowane z olszy czarnej, tzw. olsy lub zarośla łozowe. W dolinach strumyków i rzek, o ile nie założono w nich użytków zielonych, spotykamy jeszcze lasy łęgowe olszowo-jesionowe, rzadziej wiązowe, jesionowe lub wierzbowe, zalewane lub podtapiane periodycznie lub sporadycznie wodą płynącą.

Południowy typ zbiorowiska leśnego przypomina świetlista dąbrowa, niegdyś rozpowszechniona w pasie pagórków morenowych w okolicy Czerlonki, najbogatsze w gatunki zbiorowisko, dziś praktycznie znikłe. Tu często spotykano pełnik europejski, mieczyk dachówkowaty, groszek wschodnio-karpacki, pięciornik biały, pszczelnik. Itd.

Świat zwierzęcy Puszczy Białowieskiej

Świat zwierzęcy Puszczy Białowieskiej podobnie jak szata roślinna wykazuje pod względem geograficznym liczne cechy przejściowe. Przede wszystkim zwraca uwagę obecność w tym terenie, obok gatunków szeroko rozprzestrzenionych (kosmopolitycznych), znacznej grupy reprezentującej element borealny, tj. właściwych dla północnej części Eurazji. Ze ssaków będzie tu należeć smużka i bardzo rzadko pojawiający się zając bielak, a z owadów listwiaczek Chołodowskiego i nastrosz amurski. Grupę gatunków borealno-górskich, tj. mających dwa ośrodki występowania w górach i na północy, reprezentuje dzięcioł trójpalczasty i piewik górski. Spotykamy tu także relikty epoki lodowej, zwłaszcza wśród owadów.

W skład fauny Puszczy Białowieskiej wchodzą między innymi 62 gatunki ssaków (około 60% gatunków ssaków Polski), 228 gatunków ptaków (61%), 7 gatunków gadów, 12 gatunków płazów, 24 gatunki ryb. Liczba gatunków bezkręgowców jest ogromna lecz ciągle jeszcze nieznana. Liczbę gatunków owadów szacuje się na ponad 8.500, w tym np. około 2.000 gat. chrząszczy, ok. 1.000 gatunków motyli, itd.

Współczesna liczba ssaków jest mniejsza o 6 gatunków, które występowały tu dawniej i bezpowrotnie zaginęły, tj. tur, żbik, polatucha, soból, rosomak i norka europejska. Pojawiły się natomiast piżmak, jenot i norka amerykańska. Przejściowo żyły w Puszczy sztucznie wprowadzone daniele. Ze ssaków owadożernych mamy tu jeża wschodniego, kreta oraz 3 gatunki ryjówek, w tym ryjówkę średnią czyli białowieską, nie odnalezioną dotychczas w innych częściach Polski oraz jedynego jadowitego ssaka na kontynencie europejskim, rzęsorka rzeczka. Z 13 gatunków nietoperzy występują tu między innymi borowce, nocki, mroczki, karliki i gacki. Zając jako zwierzę przestrzeni otwartych jest rzadki. Z gryzoni pospolitych jest wiewiórka, smużka, koszatka, mysz wielkooka leśna, nornica ruda, rzadsza popielica i orzesznica. Ponownie powróciły do Puszczy bobry i Spotyka się ślady ich bytowania na Hwoźnej, Narewce, Narwi i Leśnej.

Niedźwiedź, wytępiony w XIX wieku był hodowany w okresie międzywojennym, pojawił się sporadycznie, przychodząc z północno-wschodniej Białorusi. Wilka, wydrę i gronostaja spotyka się dość rzadko, często za to lisa, dość często borsuka, kunę leśną, łasicę łaskę, tchórza.

Ze ssaków kopytnych najpospolitsze są dzik i jeleń, a także sarna. Łoś całkowicie wyginął w końcu I wojny światowej, ale przywrócony został Puszczy i w liczbie około 80 sztuk występuje w jej wschodniej części, ok. 30 w części zachodniej.

Żubr, niegdyś pospolite zwierzę w Puszczy Białowieskiej wyginął w 1919 r., ale ponownie został wprowadzony do Puszczy w 1929 r. początkowo hodowany w rezerwatach, od roku 1952 także na wolności. Na początku 1988 r. było w polskiej części Puszczy Białowieskiej 230 żubrów, w tym 200 żyjących na wolności, reszta w rezerwatach hodowlanym, doświadczalnym i pokazowym. Poza tym około 210 żubrów żyje w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej.

Fauna ptaków kryje w sobie liczne osobliwości. Z ptaków osiadłych wymienić trzeba jarząbka, cietrzewie, kuropatwę, krogulca i gołębiarza, 9 gatunków sów (w tym najrzadsze sowa mszarna, puchacz, włochata i sóweczka), 8 gatunków dzięciołów (w tym najrzadszy dzięcioł białogrzbietny i trójpalczasty), sikory. Z ptaków śpiewających do osiadłych należą czyż dzwoniec i szczygieł. Najliczniejszą grupę stanowią przylotne ptaki lęgowe, jak skowronek, szpak, dzierlatka, lerka borowa, drozd śpiewak, droździk, kaczka krzyżówka, cyraneczka, słonka, pliszka, jaskółki (dymówka, oknówka i brzegówka), muchołówka, itd. Pospolity jest w tej grupie bocian biały, dość często spotyka się bociana czarnego. W zimie pojawia się 28 gatunków ptaków zalatujących tu, głównie z dalekiej północy. Najciekawsza z nich jest sowa śnieżna, gnieżdżąca się w okolicach koła podbiegunowego. Jej okaz możemy podziwiać w muzeum białowieskim. Latem zalatują do Puszczy czapla purpurowa, orzeł przedni i kilka gatunków mew. Przelotnie trafiają się na polanach wrony, gawrony i kawki, nie zakładające tu jednak gniazd. Z przelotnych ptaków spotykamy sieweczkę rzeczną, czajkę towarzyską, biegusa zmiennego, tracza długodziobego, gęś białoczelną, łabędzia krzykliwego, itd. Z gadów obok pospolitych jaszczurek występują zwinki, żyworodki i padalce, węże zaskrońce i żmije, spotkać też można gniewosza .plamistego i żółwia błotnego. Z płazów żyje tu rzekotka drzewna,  kumak nizinny, grzebuszka ziemna, ropucha szara i zielona, żaby: trawna (na zdjęciu obok), wodna, moczarowa, śmieszka, traszka zwyczajna i grzebieniasta.

W płytkich wodach, o szybkim prądzie żyją ryby kiełb, koza I śliz, na nieco głębszych wodach spotykamy jazia, karpia, okonia, jazgarza i głowacza, rzadziej węgorza. Poza tym w wodach puszczańskich spotyka się ciernika, ukleję, płoć, wzdręgę, karpia, różankę, karasia, lina, piskorza, jelca, suma, dość często szczupaka.

Z bogatego świata bezkręgowców występują tu ciekawe formy, zwłaszcza wśród owadów bytujących w butwiejącym drewnie, a także związanych z niektórymi rzadkimi typami zbiorowisk leśnych (dąbrowa świetlista, świerczyna torfowa).

Ochrona przyrody, jej formy i obiekty

W ochronie Puszczy Białowieskiej mają zastosowanie wszystkie najważniejsze formy ochrony przyrody: ochrona w parku narodowym i rezerwatach, ochrona pod postacią pomników przyrody, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Pewne znaczenie mają także trwale oznaczone w terenie ostoje zwierzyny i drzewostany nasienne. Lasy gospodarcze zaliczone są do tzw. lasów ochronnych grupy I.

Głównym obiektem ochrony przyrody jest Białowieski Park Narodowy, który podlega ochronie ścisłej na całej powierzchni. Funkcję uzupełniającą w stosunku do Parku Narodowego spełnia sieć rezerwatów częściowych w liczbie 14, o łącznej powierzchni 23,5 km2. Opracowano projekty dalszych 7 rezerwatów o powierzchni 37 km2.

 

Rośliny prawnie chronione

Z krzewów podlegających ochronie gatunkowej na obszarze całej Polski występują w Puszczy Białowieskiej: wawrzynek wilczełyko (na zdjęciu obok), brzoza niska, wierzby borówkolistna i lapońska, z pnączy – bluszcz pospolity, z krzewinek – zimoziół północny. Z roślin zielnych objętych ochroną spotykamy tu widłaki (6 gatunków), leśne gatunki, jak: pełnik europejski, pluskwica, orlik, sasanka otwarta, arnika, parzydło leśne, groszek wschodnio-karpacki o dużych pomarańczowych kwiatach, pomocnik baldaszkowaty; z torfowiskowych lub łąkowych wielosił błękitny, rosiczki (2 gatunki), niebielistka trwała, kosaciec syberyjski, turówka wonna; z wodnych grążel żółty, wreszcie wszystkie 28 gatunków storczyków, w tym jeden gatunek – obuwik prawdopodobnie wyginął.

 

Zwierzęta prawnie chronione

Podobnie jak w całym kraju, w Puszczy Białowieskiej podlegają ochronie gatunkowej następujące ssaki: żubr, bóbr, gronostaj (na zdjęciu po prawej), pilchowate, zając bielak, łasica łaska, niedźwiedź, wszystkie nietoperze i ryjówkowate, jeż wschodni i kret. Z ptaków chronione są: wszystkie śpiewające, kormoran czarny, perkoz, żuraw, tracz, gołąb siniak. Prawem chronione są również wszystkie białowieskie gady, wszystkie płazy z wyjątkiem pospolitych żab. Z owadów podlegających ochronie gatunkowej w Puszczy występują: kozioróg dębosz, jelonek, paź królowej i trupia główka oraz 17 gatunków trzmieli.

 

Zabytkowe drzewa

Z uwagi na rozmiar drzew puszczańskich i ich rozpowszechnienie, podniesiono dla obszaru Puszczy Białowieskiej granicę rozmiarów, powyżej której drzewa uważa się za pomniki przyrody. Za pomniki przyrody traktuje się w Puszczy np. dęby i niektóre inne drzewa liściaste o średnicy co najmniej 120 cm (w całym kraju 100 cm). Wiek drzew puszczańskich nie jest łatwy do obliczenia. Maksymalny wiek dębów nie przekracza 400-500 lat, nigdy zaś tak łatwo szafowanych 1.000 lat. Stwierdzono, że maksymalny wiek białowieskiego świerka przekracza 300 lat. Najokazalszy pomnik przyrody w Puszczy Białowieskiej to „Car-Dąb”, rosnący na krawędzi doliny rzeki Leśnej w nadleśnictwie Hajnówka, obręb Starzyna w oddz. 513A, niedaleko linii kolejki leśnej z Nieznanego Boru do Topiła. Dojście częściowo po kładkach ze wschodu lub zachodu. Wysokość drzewa 41 m, średnica 204 cm, obwód 640 cm. Największy podziw budzą jednak gonne jesiony. Największe skupienie starych dębów poza Parkiem Narodowym występuje w uroczysku Stara Białowieża i w rezerwatach Nieznanowo i Wilczy Szlak.

 

Zabytkowe głazy narzutowe

Na peryferiach Puszczy i wewnątrz lasu rozproszone są także głazy narzutowe zasługujące na ochronę. Jeden z nich został użyty na oznaczenie geometrycznego środka Puszczy Białowieskiej, kilka spełnia rolę okolicznościowych pomników. Najłatwiej dostępne są głazy w uroczysku Stara Białowieża, w Masiewie, koło Siemianówki, w nadleśnictwie Browsk. Większość głazów zbudowana jest bądź z granitu (w tym granitu pismowego i rapakiwi), bądź z różnych odmian gnejsu (drobnoziarnisty, oczkowy, pegmatytowy, itd.). Lokalną osobliwością są zlepieńce czwartorzędowe spotykane w żwirowniach koło Podolan i Grabowca. Liczne głębokie żwirownie i odsłonięcia w korytach rzecznych Narwi i Narewki dają pewien wgląd w budowę geologiczną tego obszaru.

BIAŁOWIEŻA

Białowieża jest siedzibą trzech zakładów naukowych: Zakładu Ochrony Przyrody Instytutu Badawczego Leśnictwa, Białowieskiej Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu Warszawskiego i Zakładu Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk.

Zabytki: Park Pałacowy zwany Krajobrazowym lub Botanicznym w stylu naturalizmu angielskiego (proj. W. Kronenberga z końca XIX w), na miejscu parku z czasów saskich. W parku staw z wyspami o kilkakrotnie zmienianej linii brzegowej, znany jako staw rybny i młyński w XVII w. W parku ponad 100 gatunków drzew i krzewów, w tym 20 gatunków występujących naturalnie w Puszczy. Ciekawsze obce gatunki dąb błotny, brzoza papierowa, orzesznik siedmiolistkowy; z krzewów skrzydłoorzech kaukaski i świdośliwa jajowata. Na grobli między stawami, którą przechodziła najdawniejsza droga do Białowieży, pamiątkowy obelisk postawiony dla uczczenia łowów Augusta III Sasa z 1752 r. Przed groblą drewniany budynek z roku 1845, służący początkowo celom leśnym i łowieckim. Na wzgórzu obok dębów stał zamek myśliwski z czasów saskich, potem pałac carski, w latach 1965-1970 pobudowano w tym miejscu hotel, restaurację i gmach nowego muzeum. Inne budynki w parku są pozostałością carskiego dworu myśliwskiego z końca XIX w. Podobnie cerkiew prawosławna z ikonostasem ceramicznym. Przy osiedlu Centura wykop żwirowni z ciekawą odkrywką w kemie. W odkrywce wśród kilku głazów znajdował się największy głaz o wysokości 1,90 m, długości 3,40 m, szerokości 1,20 m i obwodzie 8,70 m, który przeniesiono w rejon wsi Krzyże dla oznaczenia geometrycznego środka Puszczy.