Na
Podlasiu, w przeciętej granicą polsko-białoruską Puszczy Białowieskiej, mieści
się jeden z 23 polskich parków narodowych – Białowieski Park Narodowy. Historia
utworzenia Parku sięga 1921 roku, kiedy to z inicjatywy i dzięki usilnym
staraniom grona polskich przyrodników i leśników z prof. W. Szaferem na czele
powstało nadleśnictwo „Rezerwat”, przekształcone w 1932 r. w „Park Narodowy w
Białowieży”. Białowieski Park Narodowy został utworzony w obecnej formie 21
listopada 1947 r. Jest to najstarszy park narodowy w Polsce i jeden z
najstarszych w świecie.
Park położony jest we wschodniej części
Nizin Podlasko-Białowieskich, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w dzielnicy
przyrodniczoleśnej Puszczy Białowieskiej, w obecnym województwie podlaskim. Park znajduje się w centralnej części Puszczy Białowieskiej, najbardziej naturalnego kompleksu
leśnego na niżu Europy. Powierzchnia ogólna parku (powiększonego o
ponad
Niezwykle
cenny w Białowieskim Parku jest fakt objęcia ochroną ścisłą tego samego obszaru
przez ponad 60 lat. Pozwala to na obserwowanie i badanie naturalnych zmian
zachodzących w zespołach leśnych nie zniekształconych wpływem gospodarki
człowieka.
Flora
Parku jest niezwykle bogata, co jest związane z różnorodnością siedlisk – od
bagiennych i borowych, do liściastych i łęgowych. Liczba gatunków roślin
przekracza 3.500. Określono, że znajdują się tu 632 gatunki roślin
naczyniowych. Bogata jest też ilość glonów, bakterii i grzybów (ponad 1.000
gatunków), porostów (250 gat.) oraz mchów (80 gat.). Z rzadkich roślin
wymienić należy: obuwik, pełnik europejski, kosaciec syberyjski, arnika górska,
turówka wonna
Świat zwierząt również cechuje wielość
gatunków, zwłaszcza wśród bezkręgowców. Szacuje się, że fauna parku liczy ponad
11.000 gatunków., w tym są tu wszystkie typowe ssaki leśne (44 gat.). W Puszczy
Białowieskiej żyją między innymi bobry (gatunek prawnie chroniony – na zdjęciu
obok), jelenie, sarny, dziki, wilki, rysie, lisy, wydry, trochę łosi, a także
koszatki, liczne ryjówki, a nawet jadowite (co u ssaków jest rzadkością)
rzesorki. Żyje też w Parku uratowany przed zagładą żubr, będący w naszym kraju
symbolem przyrody. Kiedyś, przed wiekami, żubry żyły w lasach liściastych i
mieszanych całej Europy, aż po Kaukaz i Ural. Dzisiaj żyją już tylko w Puszczy
Białowieskiej. W Parku zagnieździło się około 200 gatunków ptaków (m.in. żuraw,
orzeł bielik, orlik krzykliwy, bocian czarny, jarząbek i najmniejsza z sów –
sóweczka). Oprócz tego występują tu liczne gatunki gadów i płazów. Niezwykle
bogaty jest świat owadów, których liczbę określa się na około 8,5 tys.
gatunków.
Ani wśród
zwierząt, ani wśród roślin nie znaleziono gatunków endemicznych (występujących
wyłącznie na ograniczonym terenie).
Park
posiada bardzo interesujące muzeum przyrodnicze oraz kompleks zabytkowy zwany
parkiem pałacowym. Przy Parku znajduje się zamknięty ośrodek hodowli żubra oraz
zagrody pokazowe z żubrem, jeleniem, dzikiem i konikiem polskim. Białowieski
Park Narodowy można zwiedzać z przewodnikiem lub po uzyskaniu oddzielnego
zezwolenia. Na przedwiośniu, tj. między okresem topnienia śniegu a pełnym
rozwojem roślinności rezerwat ścisły jest niedostępny dla turystów. Przy parku
jest hotel, Dom Wycieczkowy, Szkolne Schronisko Młodzieżowe i restauracja, a
pobliskie miasto, Białowieża, ma bezpośrednie połączenie autobusowe z
Białymstokiem.
Ze względu na wielkie walory przyrodnicze
Białowieski Park Narodowy w 1977 r. został wpisany przez UNESCO na listę Światowych Rezerwatów Biosfery, a w 1979 r. uznano go za pierwszy i jedyny w Polsce przyrodniczy Obiekt Dziedzictwa Światowego. Białowieski Park Narodowy jest jedynym w Polsce, a jednym z trzech w Europie, obiektem przyrodniczym uznanym przez UNESCO za Światowe Dziedzictwo Ludzkości i uhonorowanym Dyplomem Europy (1997 r.).
W 1992 roku UNESCO rozszerzyło granicę Obiektu
Dziedzictwa Światowego na przyległą do Białowieskiego Parku Narodowego część Białoruskiego Parku Narodowego „Bieławieżskaja Puszcza” (Национальный Парк „Беловежская
пуща”). W ten sposób powstał pierwszy w Europie, polsko-białoruski, transgraniczny Obiekt Dziedzictwa Światowego.
Ogólna charakterystyka Wielkość i
położenie
Puszcza
Białowieska przedstawia sobą typ lasu niżowego, właściwego dla strefy
borealno-nemoralnej. Charakteryzuje się więc równoczesnym udziałem, a nawet pewnym
wymieszaniem elementów lasów liściastych zrzucających liście na zimę i
zimozielnych lasów szpilkowych.
Pierwotne zróżnicowanie roślinności tych
lasów odpowiada ogólnemu zróżnicowaniu siedlisk, właściwemu dla równin
polodowcowych niżu północno-europejskiego. Dominują tu żyzne lasy
dębowo-grabowo-lipowe oraz lasy dębowo-świerkowo-sosnowe i lasy sosnowe na
uboższych siedliskach Niewielki, choć znamienny jest udział litych borów
świerkowych.
W
stosunku do innych kompleksów leśnych Polski i Europy Puszczę Białowieską
wyróżnia przede wszystkim zwartość kompleksu leśnego, panowanie
wielowarstwowych lasów liściastych, udział drzewostanów pierwotnego
pochodzenia, obecność licznych starych drzew, zachowanie się elementów
pierwotnej puszczy związanych zwłaszcza z długo zalegającymi na dnie lasu
kłodami drzew i butwiejącym drewnem.
Puszcza Białowieska jest pozostałością większych obszarów leśnych
środkowowschodniej Europy, z których wydzieliła się jako samodzielna jednostka
administracyjno-gospodarcza w wieku XV. Pod wpływem wzrastającej izolacji od
innych kompleksów leśnych dość wyraźnie uwypukliła się jej indywidualność
przyrodnicza.
Określenie
„Puszcza Białowieska” odnosi się w zasadzie do jednostki terytorialno-leśnej,
do której zaliczamy właściwą Puszczę Białowieską w jej historycznych granicach
wraz z przyległą od północnego zachodu Puszczą Ladzką, a z północnego wschodu
Puszczą Świsłocką oraz wszystkie tereny nieleśne powstałe ich kosztem. Dwie
ostatnie puszcze stanowią z właściwą Puszczą Białowieską jeden zwarty kompleks
leśny i przyrodniczą całość, ale przez poprzednie wieki traktowane były jako
odrębne jednostki administracyjno-gospodarcze.
Kompleks
leśny Puszczy Białowieskiej zajmuje aktualnie powierzchnię około 1.250 km2 (z tego powierzchni leśnej ok. 1.100 km2) i rozciąga się ze wschodu na zachód na
długości
Przez Puszczę Białowieską przebiega granica państwowa między
Polską a Białorusią. Część zachodnia o powierzchni 580 km2 należy do Polski, a część wschodnia o
powierzchni ok. 670 km2
należy do Białorusi.
W
stosunku do klimatu obszarów położonych na wschód i zachód od Puszczy
Białowieskiej wyraźnie zaznacza się przejściowy charakter klimatu tego
kompleksu leśnego. W stosunku do niżowego terytorium Polski klimat Puszczy Białowieskiej
jest chłodniejszy. W granicach Białorusi region Puszczy zaliczany jest do
najcieplejszych. Analiza rocznego przebiegu większości elementów wskazuje
jednak generalnie na pewną przewagę cech kontynentalnych w klimacie
interesującego nas obszaru.
Najczęstsze kierunki wiatrów to SW i SE. Wiatry z tych kierunków
osiągają też najwyższe prędkości. Średnia roczna temperatura powietrza dla
Białowieży wynosi
Roczna suma opadów dla Białowieży wynosi średnio
Pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio przez 92 dni w roku przy
dużej zmienności z roku na rok. Średnio pierwsza pokrywa śnieżna występuje 23
listopada, a ustępuje 2 kwietnia. Potencjalnie pokrywa śnieżna może występować
w rejonie Białowieży przez 132 dni w roku. Zdarzają się jednak zimy prawie całkowicie
pozbawione pokrywy śnieżnej.
Warunki
klimatyczne Puszczy Białowieskiej odpowiadają w przybliżeniu warunkom jakie
panują w górach Europy Środkowej na wysokości 1.200-
Dane fitofenologiczne wskazują na opóźnienie przedwiośnia, wiosny
i lata w rejonie Puszczy Białowieskiej średnio w stosunku do Polski środkowej o
5 dni, a w stosunku do Polski zachodniej o 5-15 dni Odpowiednio jesień w
rejonie Białowieży przychodzi o 15 dni wcześniej niż w Polsce środkowej, a o 30
dni wcześniej niż na zachodzie kraju.
Przebieg roczny wszystkich elementów klimatu, a także terminy
początku i końca pór roku i w związku z tym okres wegetacji ulegają pewnym
zmianom w środowisku leśnym. Zaznacza się wpływ różnych typów lasu na
przechwytywanie opadów, częstotliwość przymrozków, długość trwania pokrywy
śnieżnej, przebieg dobowy temperatur i wilgotności powietrza, intensywności
wychładzania, itd.
Budowa geologiczna, ukształtowanie i rzeźba terenu. Gleby
Obszar
Puszczy Białowieskiej objęty był zlodowaceniem środkowopolskim i podczas
ostatniego zlodowacenia bałtyckiego podlegał silnym przekształceniom
peryglacjalnym. Powierzchniowe utwory geologiczne reprezentowane są przez
piaski i żwiry z głazami moren czołowych, piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe,
torfy, mady i piaski rzeczne oraz utwory eoliczne i organogeniczne.
Rzeźba
terenu jest mało urozmaicona, a jej charakterystyczne rysy trudne są do
rozpoznania pod pokrywą leśną. Od równoleżnikowego pasa wzgórz morenowych,
ciągnącego się na linii Hajnówka – Czerwonka – Gródek – Krynica i grupującego
najważniejsze wzniesienia z Kozią Górą (
Panującym typem gleb są tu gleby brunatne i płowe, wytworzone z
glin zwałowych. Rosną na nich wielogatunkowe lasy liściaste, tzw. grądy, a
także pola uprawne powstałe ich kosztem. Pod lasami szpilkowymi występują gleby
bielicowe i skrytobielicowe. Jedynie w bezodpływowych zagłębieniach terenu pod
lasem bagiennym spotyka się gleby torfowe lub mułowo-błotne, a w dolinach
większych rzek czarne ziemie leśne bądź słabo wykształcone mady. Występują na
nich lasy łęgowe olszowo-jesionowe i jesionowo-wiązowe, a na madach zarośla
wierzb wąskolistnych. Po zniszczeniu lasów lub zarośli łęgowych gleby dolin
rzecznych ulegają daleko idącym przeobrażeniom.
Wody powierzchniowe i podziemne
Położenie hydrograficzne Puszczy Białowieskiej wypada na
peryferiach dorzecza Wisły i Niemna, przy kontynentalnym dziale wodnym Bałtyku
i Morza Czarnego (dorzecze Dniepru).
Wody do Wisły odprowadza bezpośrednio rzeka Narew i jej dopływy z
części północnej i środkowej Puszczy. Z południowo-zachodniej i południowej
części Puszczy wody zbiera rzeka Leśna i odprowadza ku południowi do rzeki Bug.
Lokalny dział wodny biegnie równoleżnikowo pasmem wzgórz morenowych. Dorzecze
Niemna zbliża się zlewnią rzeki Roś do północno-wschodnich granic Puszczy
Świsłockiej. W kierunku wschodnim odprowadza wody Jasiołda, uchodząca potem do
Prypeci w dorzeczu Dniepru.
Sieć
drugo- i trzeciorzędnych dopływów Narwi jest silnie rozwinięta, ale wody
większości rzek i strumieni biegną bardzo wolno i w związku z tym na znacznych
odcinkach ich doliny są zabagnione.
Począwszy
od XVIII wieku spławiano rzekami puszczańskimi drewno, a w wieku XVIII
uregulowano kilka odcinków rzek i połączono sztucznym kanałem górne odcinki
Narwi i Narewki. Rzeka Narewka spiętrzona była w XVII w. w Białowieży i Narewce
w stawy młyńskie. Na strumyku Perebel, dopływie Leśnej, wybudowano 3 zbiorniki
do magazynowania drewna.
Doliny rzek puszczańskich są przeważnie odlesione, ale nad
niektórymi strumykami zachowały się naturalne lasy łęgowe. W odlesionych
dolinach utrzymują się bardzo liczne starorzecza.
W drobnych ciekach wodnych płynie czysta woda, ale rzeka Leśna
zanieczyszczona jest silnie ściekami przemysłowymi i komunalnymi z miasta
Hajnówki, a rzeka Narewka ściekami z Białowieży.
Szata roślinna Puszczy Białowieskiej
Puszcza
Białowieska leży w pobliżu granicy zasięgów niektórych ważnych gatunków drzew
m. in. północnego czyli borealnego świerka, który dochodzi tu poprzez
Pojezierze Mazurskie z krajów skandynawskich i północnej Rosji (na południe aż
do obszaru górsko-podgórskiego brak jest naturalnych stanowisk świerka). W
Puszczy Białowieskiej osiąga pn-wsch; granicę występowania dąb bezszypułkowy,
drzewo właściwe dla Europy Zachodniej. Na wschodnich peryferiach Puszczy
bluszcz osiąga absolutny wschodni kres. Flora Puszczy Białowieskiej zawiera w swoim
składzie relikty epoki lodowej skalnicę torfową, wierzbę borówkolistną, wierzbę
lapońską i inne.
W Puszczy Białowieskiej występuje około 990 gatunków roślin
naczyniowych i ponad 1.000 gatunków grzybów. We florze Puszczy Białowieskiej
jest 96 gatunków roślin o pędach zdrewniałych (bez hodowanych), w tym 26
gatunków drzew, 55 gatunków krzewów i 14 krzewinek. Z drzew iglastych
najpospolitsze są świerk i sosna.
Cis występował w Puszczy Białowieskiej w uroczysku Nieznanowo
jeszcze pod koniec XIX w, ale prawdopodobnie wyginął bezpowrotnie. Jodła
występuje na mineralnym grądziku wśród bagien we wschodniej części Puszczy Jest
to najbardziej ku północy wysunięte stanowisko tego gatunku, około
Wśród licznych drzew liściastych mamy tu
dwa gatunki dębów szypułkowy i bezszypułkowy, trzy gatunki brzóz brodawkową,
omszoną i karpacką, trzy gatunki wiązów: górski czyli brzost, polny i
szypułkowy czyli limak, cztery gatunki wierzb: białą, kruchą, pięciopręcikową i
iwę oraz grab, lipę drobnolistną, klon zwyczajny, olszę czarną, jesion,
czeremchę, jarzębinę, osikę i topolę czarną. Rzadko spotyka się dzikie drzewa
owocowe: gruszę i jabłoń.
Najpospolitsze
krzewy to: leszczyna, trzmielina zwyczajna i brodawkowata, kruszyna, niektóre
wierzby spośród 11 występujących tu gatunków krzewiastych, jak łoza, wierzba
uszata, czarniawa, itd. janowce, szczodrzeńce, 3 gatunki porzeczek czarna,
czerwona i alpejska, półpasożytnicza jemioła bardzo pospolita na drzewach
liściastych, itd. Róże, głogi, niektóre gatunki jeżyn, tarnina, berberys znane
powszechnie w innych obszarach Polski z zarośli śródpolnych i oszyjków leśnych
są w Puszczy Białowieskiej bardzo rzadkie i pojawiły się w niej wtórnie za
przyczyną działalności człowieka.
O obliczu
lasu w Puszczy Białowieskiej decydują głównie: grab i lipa, klon i dąb, na
wilgotniejszych siedliskach olsza i jesion, a z drzew iglastych świerk; sosna.
Ponad połowę powierzchni polskiej części Puszczy Białowieskiej zajmują lasy
dębowo-grabowe z lipą i klonem, tzw. grądy, porastające najżyźniejsze gleby w
terenie lekko pofałdowanym. W tych lasach drzewa dorastają największych
rozmiarów. Duże powierzchnie w Puszczy zajmują bory mieszane czyli świeże, o
drzewostanie złożonym z sosny, dębu i świerka. Sąsiadują one zwykle z grądami,
ale zajmują stanowiska wyższe na glebach skrytobielicowych. Znacznie rzadszy od
tego typu boru jest bór mieszany niski, dębowo-świerkowy, porastający płytkie
niecki terenowe na glebach typu glejobielicy. Na głębokich pokładach torfu
spotykamy sporadycznie tzw. świerczynę z licznymi gatunkami, tzw. górskimi i
borealno-górskimi. Stanowiska jej w Puszczy Białowieskiej są najbardziej
wysuniętymi ku południowi placówkami tego północnego typu zbiorowiska leśnego.
Bory sosnowe na glebach mineralnych kryją w sobie liczne rośliny o charakterze
kontynentalnym, wśród nich takie jak sasanka otwarta, koniczyna łubinowata,
szczodrzeńce. Na torfowiskach wysokich spotykamy sosnowe bory bagienne z
borówką bagienną i bagnem.
Bezodpływowe
niecki terenowe ze stagnującą wodą porośnięte są przez lasy bagienne zbudowane
z olszy czarnej, tzw. olsy lub zarośla łozowe. W dolinach strumyków i rzek, o
ile nie założono w nich użytków zielonych, spotykamy jeszcze lasy łęgowe
olszowo-jesionowe, rzadziej wiązowe, jesionowe lub wierzbowe, zalewane lub
podtapiane periodycznie lub sporadycznie wodą płynącą.
Południowy typ zbiorowiska leśnego przypomina świetlista dąbrowa,
niegdyś rozpowszechniona w pasie pagórków morenowych w okolicy Czerlonki,
najbogatsze w gatunki zbiorowisko, dziś praktycznie znikłe. Tu często spotykano
pełnik europejski, mieczyk dachówkowaty, groszek wschodnio-karpacki, pięciornik
biały, pszczelnik. Itd.
Świat zwierzęcy Puszczy Białowieskiej
Świat
zwierzęcy Puszczy Białowieskiej podobnie jak szata roślinna wykazuje pod
względem geograficznym liczne cechy przejściowe. Przede wszystkim zwraca uwagę
obecność w tym terenie, obok gatunków szeroko rozprzestrzenionych
(kosmopolitycznych), znacznej grupy reprezentującej element borealny, tj.
właściwych dla północnej części Eurazji. Ze ssaków będzie tu należeć smużka i
bardzo rzadko pojawiający się zając bielak, a z owadów listwiaczek
Chołodowskiego i nastrosz amurski. Grupę gatunków borealno-górskich, tj.
mających dwa ośrodki występowania w górach i na północy, reprezentuje dzięcioł
trójpalczasty i piewik górski. Spotykamy tu także relikty epoki lodowej,
zwłaszcza wśród owadów.
W skład fauny Puszczy Białowieskiej wchodzą między innymi 62
gatunki ssaków (około 60% gatunków ssaków Polski), 228 gatunków ptaków (61%), 7
gatunków gadów, 12 gatunków płazów, 24 gatunki ryb. Liczba gatunków
bezkręgowców jest ogromna lecz ciągle jeszcze nieznana. Liczbę gatunków owadów
szacuje się na ponad 8.500, w tym np. około 2.000 gat. chrząszczy, ok. 1.000
gatunków motyli, itd.
Współczesna liczba ssaków jest mniejsza o 6 gatunków, które
występowały tu dawniej i bezpowrotnie zaginęły, tj. tur, żbik, polatucha,
soból, rosomak i norka europejska. Pojawiły się natomiast piżmak, jenot i norka
amerykańska. Przejściowo żyły w Puszczy sztucznie wprowadzone daniele. Ze
ssaków owadożernych mamy tu jeża wschodniego, kreta oraz 3 gatunki ryjówek, w
tym ryjówkę średnią czyli białowieską, nie odnalezioną dotychczas w innych
częściach Polski oraz jedynego jadowitego ssaka na kontynencie europejskim,
rzęsorka rzeczka. Z 13 gatunków nietoperzy występują tu między innymi borowce,
nocki, mroczki, karliki i gacki. Zając jako zwierzę przestrzeni otwartych jest
rzadki. Z gryzoni pospolitych jest wiewiórka, smużka, koszatka, mysz wielkooka
leśna, nornica ruda, rzadsza popielica i orzesznica. Ponownie powróciły do
Puszczy bobry i Spotyka się ślady ich bytowania na Hwoźnej, Narewce, Narwi i
Leśnej.
Niedźwiedź, wytępiony w XIX wieku był hodowany w okresie
międzywojennym, pojawił się sporadycznie, przychodząc z północno-wschodniej
Białorusi. Wilka, wydrę i gronostaja spotyka się dość rzadko, często za to
lisa, dość często borsuka, kunę leśną, łasicę łaskę, tchórza.
Ze ssaków
kopytnych najpospolitsze są dzik i jeleń, a także sarna. Łoś całkowicie wyginął
w końcu I wojny światowej, ale przywrócony został Puszczy i w liczbie około 80
sztuk występuje w jej wschodniej części, ok. 30 w części zachodniej.
Żubr, niegdyś pospolite zwierzę w Puszczy
Białowieskiej wyginął w 1919 r., ale ponownie został wprowadzony do Puszczy w
1929 r. początkowo hodowany w rezerwatach, od roku 1952 także na wolności. Na
początku 1988 r. było w polskiej części Puszczy Białowieskiej 230 żubrów, w tym
200 żyjących na wolności, reszta w rezerwatach hodowlanym, doświadczalnym i
pokazowym. Poza tym około 210 żubrów żyje w białoruskiej części Puszczy
Białowieskiej.
Fauna
ptaków kryje w sobie liczne osobliwości. Z ptaków osiadłych wymienić trzeba
jarząbka, cietrzewie, kuropatwę, krogulca i gołębiarza, 9 gatunków sów (w tym
najrzadsze sowa mszarna, puchacz, włochata i sóweczka), 8 gatunków dzięciołów
(w tym najrzadszy dzięcioł białogrzbietny i trójpalczasty), sikory. Z ptaków
śpiewających do osiadłych należą czyż dzwoniec i szczygieł. Najliczniejszą
grupę stanowią przylotne ptaki lęgowe, jak skowronek, szpak, dzierlatka, lerka
borowa, drozd śpiewak, droździk, kaczka krzyżówka, cyraneczka, słonka, pliszka,
jaskółki (dymówka, oknówka i brzegówka), muchołówka, itd. Pospolity jest w tej
grupie bocian biały, dość często spotyka się bociana czarnego. W zimie pojawia
się 28 gatunków ptaków zalatujących tu, głównie z dalekiej północy.
Najciekawsza z nich jest sowa śnieżna, gnieżdżąca się w okolicach koła
podbiegunowego. Jej okaz możemy podziwiać w muzeum białowieskim. Latem zalatują
do Puszczy czapla purpurowa, orzeł przedni i kilka gatunków mew. Przelotnie
trafiają się na polanach wrony, gawrony i kawki, nie zakładające tu jednak
gniazd. Z przelotnych ptaków spotykamy sieweczkę
rzeczną, czajkę towarzyską, biegusa zmiennego, tracza długodziobego, gęś
białoczelną, łabędzia krzykliwego, itd. Z gadów obok pospolitych jaszczurek
występują zwinki, żyworodki i padalce, węże zaskrońce i żmije, spotkać też można
gniewosza .plamistego i żółwia błotnego. Z płazów żyje tu rzekotka drzewna, kumak nizinny, grzebuszka ziemna, ropucha
szara i zielona, żaby: trawna (na zdjęciu obok), wodna, moczarowa, śmieszka,
traszka zwyczajna i grzebieniasta.
W płytkich wodach, o szybkim prądzie żyją ryby kiełb, koza I śliz,
na nieco głębszych wodach spotykamy jazia, karpia, okonia, jazgarza i głowacza,
rzadziej węgorza. Poza tym w wodach puszczańskich spotyka się ciernika, ukleję,
płoć, wzdręgę, karpia, różankę, karasia, lina, piskorza, jelca, suma, dość
często szczupaka.
Z bogatego świata bezkręgowców występują tu ciekawe formy,
zwłaszcza wśród owadów bytujących w butwiejącym drewnie, a także związanych z niektórymi
rzadkimi typami zbiorowisk leśnych (dąbrowa świetlista, świerczyna torfowa).
Ochrona przyrody, jej formy i obiekty
W
ochronie Puszczy Białowieskiej mają zastosowanie wszystkie najważniejsze formy
ochrony przyrody: ochrona w parku narodowym i rezerwatach, ochrona pod postacią
pomników przyrody, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Pewne znaczenie mają
także trwale oznaczone w terenie ostoje zwierzyny i drzewostany nasienne. Lasy
gospodarcze zaliczone są do tzw. lasów ochronnych grupy I.
Głównym obiektem ochrony przyrody jest Białowieski Park Narodowy,
który podlega ochronie ścisłej na całej powierzchni. Funkcję uzupełniającą w
stosunku do Parku Narodowego spełnia sieć rezerwatów częściowych w liczbie 14,
o łącznej powierzchni 23,5 km2. Opracowano projekty dalszych 7 rezerwatów o powierzchni 37 km2.
Z krzewów podlegających ochronie gatunkowej na obszarze całej
Polski występują w Puszczy Białowieskiej: wawrzynek wilczełyko (na zdjęciu
obok), brzoza niska, wierzby borówkolistna i lapońska, z pnączy – bluszcz
pospolity, z krzewinek – zimoziół północny. Z roślin zielnych objętych ochroną
spotykamy tu widłaki (6 gatunków), leśne gatunki, jak: pełnik europejski,
pluskwica, orlik, sasanka otwarta, arnika, parzydło leśne, groszek wschodnio-karpacki
o dużych pomarańczowych kwiatach, pomocnik baldaszkowaty; z torfowiskowych lub
łąkowych wielosił błękitny, rosiczki (2 gatunki), niebielistka trwała, kosaciec
syberyjski, turówka wonna; z wodnych grążel żółty, wreszcie wszystkie 28 gatunków
storczyków, w tym jeden gatunek – obuwik prawdopodobnie wyginął.
Podobnie jak w całym kraju, w Puszczy Białowieskiej podlegają
ochronie gatunkowej następujące ssaki: żubr, bóbr, gronostaj (na zdjęciu po
prawej), pilchowate, zając bielak, łasica łaska, niedźwiedź, wszystkie
nietoperze i ryjówkowate, jeż wschodni i kret. Z ptaków chronione są: wszystkie
śpiewające, kormoran czarny, perkoz, żuraw, tracz, gołąb siniak. Prawem
chronione są również wszystkie białowieskie gady, wszystkie płazy z wyjątkiem
pospolitych żab. Z owadów podlegających ochronie gatunkowej w Puszczy
występują: kozioróg dębosz, jelonek, paź królowej i trupia główka oraz 17
gatunków trzmieli.
Z uwagi na rozmiar drzew puszczańskich i ich rozpowszechnienie,
podniesiono dla obszaru Puszczy Białowieskiej granicę rozmiarów, powyżej której
drzewa uważa się za pomniki przyrody. Za pomniki przyrody traktuje się w
Puszczy np. dęby i niektóre inne drzewa liściaste o średnicy co najmniej
Na peryferiach Puszczy i wewnątrz lasu rozproszone są także głazy
narzutowe zasługujące na ochronę. Jeden z nich został użyty na oznaczenie
geometrycznego środka Puszczy Białowieskiej, kilka spełnia rolę
okolicznościowych pomników. Najłatwiej dostępne są głazy w uroczysku Stara
Białowieża, w Masiewie, koło Siemianówki, w nadleśnictwie Browsk. Większość
głazów zbudowana jest bądź z granitu (w
tym granitu pismowego i rapakiwi), bądź z różnych odmian gnejsu
(drobnoziarnisty, oczkowy, pegmatytowy, itd.). Lokalną osobliwością są
zlepieńce czwartorzędowe spotykane w żwirowniach koło Podolan i Grabowca.
Liczne głębokie żwirownie i odsłonięcia w korytach rzecznych Narwi i Narewki
dają pewien wgląd w budowę geologiczną tego obszaru.
Białowieża
jest siedzibą trzech zakładów naukowych: Zakładu Ochrony Przyrody Instytutu
Badawczego Leśnictwa, Białowieskiej Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu
Warszawskiego i Zakładu Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk.
Zabytki: Park Pałacowy zwany Krajobrazowym lub Botanicznym w stylu
naturalizmu angielskiego (proj. W. Kronenberga z końca XIX w), na miejscu parku z czasów saskich.
W parku staw z wyspami o kilkakrotnie zmienianej linii brzegowej, znany jako
staw rybny i młyński w XVII w. W parku ponad 100 gatunków drzew i krzewów, w
tym 20 gatunków występujących naturalnie w Puszczy. Ciekawsze obce gatunki dąb
błotny, brzoza papierowa, orzesznik siedmiolistkowy; z krzewów skrzydłoorzech
kaukaski i świdośliwa jajowata. Na grobli między stawami, którą przechodziła najdawniejsza
droga do Białowieży, pamiątkowy obelisk postawiony dla uczczenia łowów Augusta
III Sasa z 1752 r. Przed groblą drewniany budynek z roku 1845, służący
początkowo celom leśnym i łowieckim. Na wzgórzu obok dębów stał zamek myśliwski
z czasów saskich, potem pałac carski, w latach 1965-1970 pobudowano w tym
miejscu hotel, restaurację i gmach nowego muzeum. Inne budynki w parku są
pozostałością carskiego dworu myśliwskiego z końca XIX w. Podobnie cerkiew
prawosławna z ikonostasem ceramicznym. Przy osiedlu Centura wykop żwirowni z
ciekawą odkrywką w kemie. W odkrywce wśród kilku głazów znajdował się
największy głaz o wysokości